Projekat “Preduzmi ideju” koji Inicijativa “Digitalna Srbija” sprovodi u saradnji sa USAID i partnerima, nastavio je i ove godine da prati položaj žena u srpskom startap ekosistemu, sa ciljem da doprinese smanjenju rodnog jaza i većem učešću žena u inovacionom ekosistemu. Kao što smo naglasili u ranijim istraživanjima, neravomerno učešće žena u tehnološkom preduzetništvu dovodi do toga da značajan razvojni potencijal ostaje neotkriven i neiskorišćen.
Projekat “Preduzmi ideju” nastoji doprineti smanjenju rodnog jaza u startap ekosistemu ne samo kroz godišnja istraživanja, već i pružajući jednaku mogućnost i muškarcima i ženama da se upoznaju sa inovacionim preduzetništvom i steknu znanja i veštine uz pomoć kojih će moći da krenu u startap poduhvat ili da već postojeći startap dalje razvijaju i pripreme se za izazove poslovanja na globalnom tržištu.
Tokom prethodne tri godine podržali smo skoro 3000 devojaka i žena kroz radionice ideacije, kurseve tehnološkog preduzetništva na STEM fakultetima Univerziteta u Beogradu i Univerziteta u Kragujevcu, program razvoja veština mentorisanja startapa za nastavnike i istraživače Univerziteta u Beogradu i Univerziteta u Kragujevcu, program mentorisanja za studentske startape, radionice za razvoj tzv. mekih veština, događaje koji stvaraju prilike za umrežavanje u oblasti R&D, startap vikende u različitim delovima Srbije, kao i kroz već dobro prepoznatljivu regionalnu SPLET Tech konferenciju.
Žene su ostavile svoj pečat u oblikovanju aktivnosti i rezultata projekta “Preduzmi ideju” kao učesnice, startap osnivačice, mentorke, predavačice, autorke, istraživačice, koordinatorke, menadžerke i direktorke.
Njihov raznoliki doprinos ne samo da je obogatio naš projekat, već je i primer koji je potvrdio da žene imaju značajnu ulogu u svim aspektima razvoja tehnološkog preduzetništva i inovacionog ekosistema.
OSNIVAČICE STARTAPA U SRBIJI
Koliko ima osnivačica startapa?
Prema istraživanju Startap skener 2024, u Srbiji ima 17,2% startap osnivačica.
U poređenju s evropskim (13,2%)1Startup Heatmap Europe Report 2023, DEEP Ecosystems, European Startup Initiative. i globalnim prosekom (15%)2Only 15% of Tech Startup Founders Are Female, Startup Genome, March 27, 2023. možemo videti nešto viši procenat osnivačica u Srbiji, ali ne treba da budemo previše samouvereni zbog ovog podatka. Naime, na osnovu rezultata ovogodišnjeg i prethodnih istraživanja Startap skener primećujemo određeni pad u broju osnivačica startapa u Srbiji, iz godine u godinu.
Tabela 1: Procenat osnivačica startapa u Srbiji
| Startap skener | Procenat osnivačica u ekosistemu3U istraživanju Startap skener 2022 je predstavljen procenat osnivačica na osnovu procenta ženskih osnivača koji su učestvovali u istraživanju (20,5%). U narednim istraživanjima se promenio pristup u računanju procenta osnivačica. No, i pored promene u pristupu primetno je da se i pored porasta broja startapa u uzorku smanjio procenat osnivačica – ispitanica (2022 – 20,5%, 2023 – 15%, 2024 – 15,4%). |
|---|---|
| 2022 | 18,2% |
| 2023 | 15,6% |
| 2024 | 17,2% |
Dovoljan je samo jedan pogled na Grafikon 1 da se jasno vidi da, u odnosu na srazmeran udeo muškaraca i žena u ukupnoj populaciji, udeo žena opada sa svakim ključnim korakom u procesu formiranja ljudskog kapitala koji će oblikovati razvoj novih tehnologija i inovacionog ekosistema u Srbiji.
GRAFIKON 1: Rodni jaz u ekosistemu4Popis stanovništva 2022, https://popis2022.stat.gov.rs/sr-Cyrl/; Visoko obrazovanje 2022/23, https://publikacije.stat.gov.rs/G2023/Pdf/G20236008.pdf; Employed persons with ICT education by sex, https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/ISOC_SKI_ITSEX__custom_3489699/bookmark/table?lang=en&bookmarkId=bcbb0b4c-2106-41b8-86d5-6dff484c0f49; Startap skener 2024.
Profil osnivačice startapa u Srbiji
Osnivačice startapa u Srbiji u proseku imaju 37 godina i diplomu visokog obrazovanja (76%). Posebno je zanimljivo da diplomu doktora nauka ima 16% osnivačica, što je 2,3 puta više nego osnivača.
Skoro polovina osnivačica ima obrazovanje iz oblasti društvenih nauka (44%), a četvrtina (24%) u oblasti tehničko-tehnoloških nauka. Procenat osnivačica koje imaju diplomu iz oblasti IT/softversko inženjerstvo je 1,7 puta manji u odnosu na procenat osnivača sa diplomom u ovoj oblasti (20% naprema 34,6%).
Poređenjem rezultata ovogodišnjeg i ranijih istraživanja Startap skener, među startapima koji imaju barem jednu osnivačicu primećujemo postepeni rast udela osnivačica sa diplomom u IT oblasti. Sa druge strane, svega 17,9% muških osnivača ima diplomu iz oblasti društvenih nauka, što je 2,4 puta manje u odnosu na procenat osnivačica.
Grafikon 2: Osnivači startapa sa diplomom u oblasti IT (%)
Iako vidimo napredak, odnos procentualnog udela ženskih i muških osnivača s diplomom u oblasti IT je odraz rodnog jaza u domenu IT obrazovanja. Naime, i dalje je dva puta veći broj studenata nego studentkinja koji studiraju programe koji obrazuju kadrove u oblasti IT.
Grafikon 3: Studentkinje i studenti IT programa u Srbiji5Republički zavod za statistiku, https://www.stat.gov.rs/oblasti/obrazovanje/visoko-obrazovanje/.
Manje od petine osnivačica (19%) ima prethodnog iskustva u osnivanju i vođenju startapa. Znanja koja su relevantna za startap poduhvat su stekle prvenstveno kroz posao (64%) i kroz razne vidove neformalnog obrazovanja kao što su kursevi, radionice, treninzi (40%). Prilikom pokretanja startapa, njihova želja je da reše neki problem (36%), komercijalizuju ideju (24%) ili imaju samostalnost u radu (20%).
STARTAPI KOJI IMAJU OSNIVAČICE U SVOM SASTAVU
Kada posmatramo strukturu startap timova prema polu osnivača vidimo da u uzorku istraživanja Startap skener 2024 skoro 64,2% startapa ima samo muške osnivače, 33,3% su mešoviti timovi i samo je 2,5% (5) startapa ženskih osnivačica. Poređenjem ovogodišnjeg i prethodnih Startap skenera primećujemo trend opadanja broja startapa koje su osnovale samo žene i blagi porast broja mešovitih startapa. Imajući u vidu da su to prevashodno bili solo startap poduhvati, uočeni trend se može posmatrati kao pokazatelj da se žene sve više odlučuju da formiraju tim zajedno sa muškim osnivačima.
Grafikon 4: Struktura startapa prema polu osnivača (%)
U našem istraživanju, fokus analize smo stavili na poređenje startapa koji imaju samo muške osnivače i startapa koji imaju bar jednu osnivačicu. Utvrdili smo da je u glavnom uzorku bilo 64,2% timova koji nemaju žene osnivačice (muški timovi) i 35,8% startapa koji imaju barem jednu osnivačicu.
Grafikon 5: Startapi prema sastavu osnivačkog tima (%)
Startap tim je svojevrsna tačka susreta profesionalaca iz tehničkih i netehničkih oblasti. Rezultati ukrštanja podataka iz istraživanja Startap skener 2024 pokazuju da ukoliko ima žena u osnivačkom timu startapa, možemo sa većom verovatnoćom očekivati da u timu ima osnivača iz netehničkih oblasti.6Hi kvadrat metoda, statistička značajnost p=0,003). U kategoriji startapa koji imaju osnivačice čak 70,8% ima i osnivače iz netehničkih oblasti, dok 75,9% timova koji nemaju osnivače iz netehničkih oblasti čine startapi sastavljeni isključivo od muških osnivača.
Za razvoj inovacionog preduzetništva potrebno je udruživanje osoba iz različitih profesionalnih oblasti, kako bi se kroz sinergiju njihovih znanja i veštine razvijala inovativna rešenja koja imaju izgleda za uspeh na globalnom tržištu.
Uticaj strukture i multidisciplinarnosti tima na poslovanje startapa
Analiza je pokazala da je za najveći deo startapa izazov kako da obezbede finansiranje. Startapi koji imaju osnivačice imaju manje problema da savladaju izazove u pronalaženju adekvatne radne snage i razvoja tima. Tome sigurno doprinosi i činjenica da ova grupa startapa ima 2,3 puta više članova osnivačkog tima sa diplomom iz društvenih nauka. Istovremeno, ova grupa startapa se susreće i sa izazovima u razvoju koncepta prodaje.
Grafikon 7: Izazovi za startape (%)
* N=201, ispitanici su imali mogućnost izbora više odgovora
Koliko su žene uključene u donošenje bitnih poslovnih odluka u startapu?
Žene mogu uticati na razvoj i poslovanje startapa ne samo kao osnivačice, nego i kao članovi menadžmenta. Poziciju žena u startap ekosistemu Srbije je nemoguće sagledati ako se ne razmotri koliko su žene uključene u proces odlučivanja.
U celokupnom uzorku Startap skenera 2024, 62,2% timova ima ženske članove menadžmenta, s tim što najveći broj njih (79,2%) ima samo jednu menadžerku. Poređenjem rezultata ovogodišnjeg i prethodnih Startap skenera, uviđamo jedan pozitivan trend u ekosistemu, porast broja startapa koji imaju ženske članove menadžmenta.
Grafikon 8: Startapi i ženski članovi u menadžmentu (%)
Dublja analiza je pokazala da postoji povezanost između strukture osnivačkog tima i uključivanja žena u sastav menadžmenta. Naime, timovi koji imaju samo muške osnivače u svega 6,6% slučajeva imaju žene u menadžmentu, dok 93% startapa koji imaju barem jednu ženu u osnivačkom timu ima i žene na pozicijama menadžera.7Primena Hi kvadrat metode je potvrdila da ovakav rezultat nije slučajnost i da postoji statistička značajnost (p<0.001), odnosno da postoji verovatnoća da će ženski članovi biti u sastavu menadžmenta startapa ako taj startap u svom sastavu ima i ženskih osnivača.
U kojoj su fazi razvoja?
Trećina startapa (34,7%) koji u svom sastavu imaju bar jednu osnivačicu nalazi se u seed fazi. Rezultati ovogodišnjeg i prošlogodišnjeg istraživanja Startap skener su pokazali da je veći procentualni udeo startapa koji imaju MVP, ali još nisu izašli na tržište, u slučaju startapa koji imaju osnivačice (30,6%), u odnosu na startape samo muških osnivača (17,8%). Koji su razlozi koji mogu objasniti ovaj podatak? Pojedina iskustva pokazuju da “žene teže realnijoj proceni šta može da se ostvari. One se više od muškaraca osvrću na rizike i kako ih izbeći”.8Izjava Ivane Henckel von Donnersmarck u tekstu Jelene Andrić, “Tražili smo ženski Nordeus, HTEC ili Vegu za osmomartovski intervju: Ovo je rezultat”, 08,03,2024, Forbes SRB. Jedna osnivačica savetuje osnivače da “izađu na tržište sa MVP-om što je pre moguće, dobiju povratne informacije i inkorporiraju ih u svoje poslovne odluke”9Product-Market-Fit: Eight female founders give their top tips on how to find PMF, Fabian Tausch, April 24, 2023.
Grafikon 9: Startapi po fazi razvoja (%)
*N=201
Planovi za budućnost
Istraživanje Startap skener 2024 je pokazalo da najveći broj startapa planira da izgradi profitabilnu kompaniju u vlasništvu osnivača. Iako nema statistički značajne razlike, kod startapa koji imaju osnivačice taj procenat je nešto veći (70,83%) nego kod startapa muških osnivača (60,47%).
Grafikon 10: Startapi i planovi za budućnost (%)
*N=201
Kako se finansiraju?
Pravovremeni pristup finansijama je veoma bitan za razvoj startapa. Naša analiza je pokazala da se svi timovi pretežno oslanjaju na sopstvena finansijska sredstva (bootstrap), ali se veći deo startapa koji imaju osnivačice (70,8%) nego startapa muških osnivača (46,5%) finansirao pomoću bespovratnih sredstava (grant).
Grafikon 11: Startapi i izvori finansiranja (%)
*N=201, ispitanici su imali mogućnost izbora više odgovora
Takođe je nešto veći udeo startapa koji imaju osnivačice nego startapa muških osnivača koji su dobili investiciju biznis anđela (20,8% prema 16,3%). S druge strane, u odnosu na startape muških osnivača skoro je 2,5 puta manje startapa koji imaju osnivačice i koji su dobili VC investiciju.
Veći deo uloženog preduzetničkog kapitala u startape muških osnivača nego u startape koji imaju osnivačice identifikovan je i na globalnom nivou. Pitch Book, koji prati stanje rodnog jaza u Evropi i SAD, izveštava da je samo 1,5% preduzetničkog kapitala u Evropi i 2% preduzetničkog kapitala u SAD investirano u startape ženskih osnivača.10European VC female founders dashboard, PitchBook, March 7, 2024. Dovoljan je jedan pogled na grafikone koji predstavljaju broj i strukturu ove vrste investicija da se shvati da osnivačice imaju manje šanse da samostalno ili u timu s drugim osnivačicama dođu do finansijskih sredstava VC fondova. Različita istraživanja potvrdila su veći procenat muških nego ženskih osnivača koji su dobijali sredstva preduzetničkog kapitala.
Da bi se pravilno razumeo taj podatak treba razumeti da je ovaj problem deo šireg konteksta – strukture izvora finansijskog kapitala startapa i ukupne pozicije žena kako u inovacionom ekosistemu tako i u drugim dimenzijama društva.
Osvrnimo se ovde na različite stavove, koji teže da negiraju ili opravdaju postojanje nesrazmernog odnosa u investiranju preduzetničkog kapitala.
| Tvrdnja | Realnost |
|---|---|
| Nesrazmeran odnos u finansiranju startapa nije odraz rodnog jaza već posledica uslova u ekonomskom životu generalno, koji su podjednako nepovoljni i za muške i za ženske osnivače. | Postoji već dovoljno dokaza o postojanju rodnog jaza u ekonomskoj poziciji žena i muškaraca u Srbiji (i svetu). To znači da će i sa poboljšanjem opštih uslova za poslovanje, početna pozicija žena u inovacionom preduzetništvu biti lošija od pozicije muškaraca. |
Razlika nije zasnovana po polu osnivača, već kvalitetu inovacija. Ako nemate kvalitetan i skalabilan proizvod nećete dobiti investiciju, i tu pol osnivača nema uticaja na odluku preduzetničkog kapitala. Ako dovedemo ovu tvrdnju do kranjih konsekvenci, doći ćemo do tumačenja prema kome se mali deo investicija alociranih startapima ženskih osnivača može smatrati potvrdom da su žene manje sposobne od muškaraca da razvijaju kvalitetne inovativne proizvode i usluge, a time i manje uspešne u inovativnom preduzetništvu. | Istraživanja govore upravo suprotno. Na primer, istraživanje finansiranja startapa u Francuskoj je potvrdilo da su ženski osnivači, koji su dobili VC investicije, u periodu od jedne do tri godine ostvarili rast prodaje za 50% viši u odnosu na startape muških osnivača.11Gender stereotypes and entrepreneur financing, Camille Hebert, March 2023. Izveštaj o finansiranju u regionu Centralne i Istočne Evrope je pokazao da startapi osnivačica dobijaju manji procenat i manji iznos VC investicija, ali s druge strane osnivačice generišu više prihoda za svaki uloženi evro – za 96% više od startapa muških osnivača.12Funding in the CEE region and – through the lens of gender diversity and positive impact, European Women in VC, 2021. |
| Nesrazmeran odnos investicija je posledica generalno manjeg broja žena u sektorima koji su u fokusu pažnje preduzetničkog kapitala (IT i tech). | Srazmera investicija je još nepovoljnija, imajući u vidu da muških timova ima 1,8 puta više nego timova koji imaju barem jednu osnivačicu, dok su muški timovi istovremeno 2,5 puta češće dobili VC investiciju. Pored toga, ovaj stav ispušta iz vida činjenicu da je manji broj žena u ekosistemu posledica već prisutnog rodnog jaza u drugim sferama društva (obrazovanje, ekonomija, i dr). |
S druge strane, nalazi našeg prošlogodišnjeg istraživanja su potvrdili da pol osnivača jeste faktor u procesu odlučivanja VC fondova o investicijama. Osnivačice startapa u Srbiji su se susrele sa nepoverenjem potencijalnih klijenata i investitora zbog toga što su žene, kao i sa pitanjima koja su se odnosila na planiranje porodice i mogućnost usklađivanja porodičnih i poslovnih obaveza.
Ne zaboravimo da se tema rodnog jaza u društvu percipira i kao problem koji ne postoji; problem koji se prenaglašeno komunicira i/ili prisvaja od određenog kruga pojedinaca ili grupa; odraz određene ideološke ili političke prizme, ili nešto što nam se “nameće spolja”; i kao nešto što ženama donosi više štete nego koristi. Sve su to momenti kojih moraju biti svesni svi koji nastoje poboljšati poziciju žena u ekosistemu.
Rodni jaz je jedan deo slagalice startap ekosistema i stoga se ne može posmatrati u isključujućim okvirima. Potrebno je otvoriti put za razvoj inicijativa koje će doprineti adekvatnom i efikasnom poboljšanju pozicije žena u srpskom startap ekosistemu. To je proces koji uključuje i žene i muškarce, a čije posledice će voditi ka boljim uslovima za sve učesnike i boljim rezultatima celog ekosistema.
Autorka: Tatjana Milić, analitičarka implementacije projekta „Preduzmi ideju”
Analiza je zasnovana na kvantitativnom istraživanju i dopunjena je sekundarnim desk istraživanjem. Empirijski podaci koji su prikupljeni u godišnjem istraživanju Startap skener 2024 su analizirani primenom kvantitativne (statističke) metode. Rezultati koji su predstavljeni u ovom izveštaju pružaju uvid u odnos broja osnivačica i osnivača u startap ekosistemu, profil osnivačice startapa, kao i profil startapa koji u svom sastavu imaju bar jednu osnivačicu, uz poseban osvrt na pitanje rodnog jaza u finansiranju sredstvima preduzetničkog kapitala.
Nalazi predstavljeni u ovom izveštaju ujedno su i jedna vrsta putokaza akterima u ekosistemu u kom pravcu mogu razvijati predloge i inicijative koji će rezultirati poboljšanjem položaja žena i njihovim ravnopravnijim učešćem u digitalnoj ekonomiji.
